اما متون تفصیلى مقرون به ذکر مصادر نقل و راوى و ناقل هر یک از مجموع احادیث ، پس از آنرو که روى سخن ما در بحث و بررسى این حدیث بیشتر و قبل از همه با اهل تسنن است ، تنها به ذکر ناقلان از این فرقه و مصادر اختصاصى آنها بسنده میکنیم.

در پایان اینمقال کافى است بدانیم تنها علامه مجلسى از بزرگان علماو مراجع حدیثى و حدیث شناسى شیعه ، این حدیث را با چهل سند از طرق اختصاصى شیعه آورده است( [1] ).

واینک میپردازیم به ذکر قسمتى ازاسناد حدیث وراویان وناقلان ازاهل تسنن.

1 ـ « مسند » ابوداود سلیمان بن داود طیالسى در گذشته ( 204 ) از عبد الله بن عمر بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة ، و من نزع یداً من طاعة جاء یوم القیامة لاحجة له » نیز رجوع شود به کنزالعمال.

2 ـ « مصنف » یا « جامع کبیر در حدیث » حافظ عبد الرزاق بن همام صغانى یمنى در گذشته ( 211 ) چاپ مجلس علمى پاکستان ، ج 11 ص 330 بشماره 19005 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرافمات مات میتة جاهلیة ».

3 ـ « سنن » سعید بن منصور خراسانى در گذشته( 227 ) از عامربن ربیعه صحابى بلفظ: « من مات و لیست علیه طاعة مات میتة جاهلیة » ( [2] ) به نقل کنزالعمال.

4 ـ « مسند » حافظ ابوالحسن على بن جعد جوهرى درگذشته ( 230 ) 2/850 شماره 2375 چاپ کویت ، از عبد الله بن عامر از پدرش عامربن ربیعه ، بلفظ: « من مات ولیست علیه طاعة مات میتة جاهلیة ، و من خلعها بعد عقدها ایاها لقى الله ولا حجة له. ».

5 ـ « طبقات الکبرى » محمدبن سعد کاتب واقدى درگذشته ( 230 ) ج 5 ص 107 چاپ لیدن و ص 144 چاپ بیروت ، ذیل شرح حال عبد الله بن مطیع بلفظ: « من مات و لابیعة علیه مات میتة جاهلیة » به روایت از عبد الله بن عمر. نیز مراجعه شود به کنز العمال 1 / 103 شماره 463.

6 ـ « مصنّف » حافظ ابن أبى شیبه ، أبوبکر عبد الله بن محمد ، درگذشته ( 234 ) ج 15 ص 24 شماره 19005 بلفظ: « من فارق الجماعة شبراً فمات مات میتة جاهلیة ».

وص 38 شماره 19047 از عبد الله بن عامر از پدرش بلفظ: « من مات ولا طاعة علیه مات میتة جاهلیة ، ومن خلعها بعد عقده ایاها فلاحجة له » و نیز بلفظ: « من مات و لیست علیه طاعة ، مات میتة جاهلیة »

وص 52 شماره 19090 بلفظ: « من ترک الطاعة و فارق الجماعة فمات ، فمیتتة جاهلیة ، ومن خرج تحت رایة عمیة یغضب لعصبیة او ینصرعصبة او یدعوا الى عصبة ، فقتل فقتلته جاهلیة ».

نیزمراجعه شود به کنز العمال ( 6/65 شماره 14861 ).

7 ـ « المعیار والموازنة » علامه متکلم ابوجعفر اسکافى درگذشته ( 240 )ص24بلفظ: « من مات ولاامام له مات میتة جاهلیة » ازعبدالله بن عامر

8 ـ « نقض العثمانیة » نیز از اسکافى ص 11 ـ 12 وبه نقل ابن ابى الحدید 13 / 242 بلفظ فوق.

9 ـ « مسند » احمد بن حنبل درگذشته ( 241 ) ج 2 ص 83 و 154 بلفظ: « من مات و هو مفارق للجماعة مات میتة جاهلیة » و ص 111 بلفظ: « من مات و قد نزع یده من بیعة کانت میتته میتة ضلال » از ابن عمر ، و ص296 بلفظ: « من خرج من طاعة و فارق الجماعة مات میتة جاهلیة » از ابوهریره.

و ج 3 ص 446 بخش مسند عامر بن ربیعه بلفظ: « من مات و لیست علیه طاعة مات میتة جاهلیة » به روایت از نامبرده

وج 4 ص 96 بلفظ: « من مات بغیرامام مات میتة جاهلیة » ازمعاویة بن ابى سفیان.

10ـ « الاموال » حمید بن زنجویه در گذشته ( 251 ) ج 1 ص 81 بشماره 40 چاپ ریاض از ابوهریره بلفظ: « من خرج من الطاعة او فارق الجماعة فمات ، فمیتتة جاهلیة »

وص 82 بشماره 42 بلفظ: « من مات ولیست علیه طاعة مات میته جاهلیة ، و ان خلعها بعد عقدها فى عنقه لقى الله و لیست له حجة » از عبدالله بن عامر بن ربیعه از پدرش وشماره 43 از ابن عمر ( در حالیکه روى سخنش به ابن مطیع ـ والى مدینه از طرف عبد الله بن زبیر بهنگام قتل عام مردم آن بدست بسر بن ارتاط از جانب یزید ـ بود گفت: آمده ام آنچه از رسول خدا شنیده ام به تو خبر دهم که فرمود ): « من مات على غیر طاعة مات لاحجة له ومن مات قد نزع یدا من بیعة کان على الضلال »

وناگفته پیداست که عبد الله بن عمر با انجام این ملاقات میخواست از این حدیث به نفع یزید ( که مردم مدینه و از جمله بعضى از صحابه رسول الله ( ص ) او را از خلافت خلع کرده بودند ) سوء استفاده کند ، فحشره الله مع یزید بن معاویه و جده و ابیه.

11 ـ « سنن » امام عبد الله بن عبد الرحمن تمیمى سمرقندى دارمى در گذشته ( 255 ) ج 2 ص 241 بلفظ: « لیس من احد یفارق الجماعة شبرا فیموت ، الا مات میتة جاهلیة » از ابن عباس .

12 ـ « صحیح » محمد بن اسماعیل بخارى درگذشته ( 256 )ج 2 ص 13 و درچاپ دیگر مصر ج 9 ص 59 باب فتن از ابن عباس بلفظ: « من خرج من السلطان شبراً مات میتة جاهلیة » و بلفظ: « من فارق الجماعة شبراً فمات ( الامات خ ) میتة جاهلیة ».

13 ـ نیز « تاریخ الکبرى » بخارى 6 / 445 شماره 2943 از عامر بن ربیعه از پدرش بلفظ: « من مات ولیست علیه طاعة مات میتة جاهلیة » و در ج 4 ص 54 شماره 1938 بلفظ: « من فارق الجماعة قید شبر فقد فارق الاسلام ».

14 ـ « صحیح » مسلم در گذشته ( 261 ) ج 6 ص 21 ـ 22 شماره 1489 بلفظ: « من مات ولیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » از عبد اللّه بن عمر و بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات ، مات میتة جاهلیة » ونیز « من فارق الجماعة شبرا فمات فمیتته جاهلیة ».

ودر ج 8 ص 107 بلفظ: « من لم یعرف امام زمانه فمات میتة جاهلیة » ( ملحقات الاحقاق 13 / 85 )

15 ـ « العلل الوارده فى الاحادیث » ابوالحسن على بن عمر بن احمد بن مهدى بغدادى دارقطنى شافعى ( 305 / 306 ) ج 7 ص 63 بلفظ: « من مات لغیر امام مات میتة جاهلیة » به سه سند از معاویه و دو سند از ابوهریره.

16 ـ « زوائد » احمد بن عمر بزار در گذشته ( 320 ) ج 1 ص 144 و ج 2 ص 143 بلفظ: « من مات و لیس علیه امام فمیتته میتة جاهلیة ، و من مات تحت رایة عصبیة ، فقتلته قتلة جاهلیة ».

17 ـ « الکنى والاسماء » حافظ دولابى درگذشته ( 320 ) ج2 ص3 چاپ دائرة المعارف حیدرآباد دکن بلفظ: « من مات و لیس علیه امام جامع فقد مات میتة جاهلیة ، و من خرج من الجماعة فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه » از ابن عمر.

18 ـ « عقد الفرید » ابوعمر ، احمد بن محمدبن عبدربه اندلسى درگذشته ( 327 ) ج 1 ص 9 سطر12 بلفظ: « من فارق الجماعة او خلع یدامن طاعة ، مات میتة جاهلیة ».

19 ـ « صحیح ابن حبان » ، ابوحاتم محمد بن حبان تمیمى ، بستى شافعى درگذشته ( 354 ) به شرح « احسان بترتیب صحیح ابن حبان » شماره 44 بلفظ: « من مات ولیس له امام مات میتة جاهلیة ».

20 ـ « کتاب المجروحین » نیز از ابوحاتم ج1 ص 280 بلفظ: « من فارق جماعة المسلمین قید شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ،

و من مات و لیس علیه امام فمیتته میتة جاهلیة ،

و من مات تحت رایة عمیة یدعوا الى عصبیة او ینصر فقتله جاهلیة » به روایت ازابن عباس

21 ـ « معجم الکبیر » حافظ ابوالقاسم طبرانى درگذشته ( 360 ) ج 10 ص 350 حدیث 10687 ( شماره مسلسل ) بلفظ: « من فارق جماعة المسلمین قید شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه و من مات ولیس علیه امام فمیتته جاهلیة ومن مات تحت رأیة عمیه یدعوا الى عصبیة او ینصر عصبیة فقتله جاهلیة » به روایت از ابن عباس.

وج 19 ص 388 شماره 910 چاپ بغداد بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة » به روایت معاویه ، و به لفظ « من مات ولیست علیه طاعة مات میتة جاهلیة » از عامر بن ربیعه ( نیز رجوع شود به کنزالعمال ج6 ص 65 شماره 14861 ).

22 ـ « معجم اوسط » نیزازطبرانى ج 1 ص 175 شماره 227 بلفظ: « من مات و لابیعة علیه مات میتة جاهلیة » وبادیگرالفاظ مختلف ذیل کتاب « مجمع الزوائد » بیاید.

23 ـ « الکامل فى ضعفاء الرجال » ابواحمد عبد الله بن محمد ، معروف به ابن عدى جرجانى در گذشته ( 365 ) ج 5 ص 1869 بلفظ: « من مات ولیس علیه طاعة ، مات میتة جاهلیة » به روایت عامربن ربیعه.

24 ـ « مستدرک الصحیحین » حاکم نیشابورى در گذشته ( 405 ) ج 1 ص 77 و 117 ازابن عمر بلفظ: « من مات ولیس علیه امام جماعة فان موتته موتة جاهلیة ».

25 ـ « المغنى » قاضى القضاة معتزلى ، عبد الجبار بن احمد همدانى اسدآبادى درگذشته ( 415 ) جزء متمم عشرین ج 1 ص 116 بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة ».

26 ـ « ندیم الفرید » علامه محقق ابوعلى ، احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه ـ که اصلش ازرى و مقیم ودرگذشته اصفهان بسال ( 421 ) بوده است بلفظ: « من مات لیلة ولیس فى عنقه بیعة امام فقد مات میتة جاهلیة ».( [3] )

27 ـ« حلیة الاولیاء » حافظ ابونعیم اصفهانى درگذشته ( 430 ) ج 3 ص 224 بلفظ: « من مات بغیر امام فقد مات میتة جاهلیة ومن نزع یده من طاعة ( یدا من طاعة الله ) جاء یوم القیامة لاحجة له » به روایت از طیالسى.

واضافه کرده است: این حدیث ثابت و مسلّم بوده ، مسلم درحدیث خود آنرا از زید روایت نموده وگفته است: تابعین و اعلام آنرا از زید نقل کرده اند.

سپس هشت نفرازتابعین رانام برده که این حدیث راروایت نموده اند.

28 ـ « المنتقى فى الاخبار » مکى بن ابیطالب حموش بن محمد بن مختار اندلسى درگذشته ( 437 ) به شرحى که در « نیل الاوطار فى شرح منتقى الاخبار » تحت شماره 66 بیاید

29 ـ « سنن بیهقى » درگذشته ( 458 ) ج 8 ص 156 ـ 157 بلفظ: « من مات ولیس فى عنقه بیعة ، مات میتة جاهلیة »

و بلفظ: « من خرج من الطاعة وفارق الجماعة ، فمات میتة جاهلیة » و نقل از بخارى ومسلم.

30 ـ « شعب الایمان » نیزازبیهقى ، به شرح مختصرآن که تحت شماره 45 بیاید.

31 ـ « المتفق و المفترق » ابوبکر احمد بن على خطیب بغدادى درگذشته ( 463 ) بلفظ: « من نزع یدا من طاعة الله و فارق الجماعة ثم مات ، مات میتة جاهلیة ، ومن خلعها بعد عهدها لقى الله ولا حجة له » از ابن عمر ( کنزالعمال 6/66 شماره 14865 )

32 ـ « جمع بین صحیحین ـ بخارى ومسلم ـ » محمد بن فتوح حمیدى درگذشته ( 488 ) بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة »

( به نقل احقاق الحق قاضى نورالله شوشترى در اوائل بحث امامت ، نیز آیت الله مرعشى در پاورقى احقاق ج 2 ص 306 بواسطه کنزالعمال ( 1/186 چاپ حیدر آباد ) آنرانقل نموده ، اما روایت با کمى اختلاف در عبارت بدون نام حمیدى ذکر شده )

33 ـ « شرح المبسوط فى الفقه » شمس الدین سرخسى ( درگذشته 490 ).

34 ـ « شرح السیر الکبیر شیبانى » نیز از سرخسى ج 1 ص 113 چاپ حیدرآباد 6ـ 1335.

نیز ج 1 ص 167 چاپ 1971 م قاهره بلفظ: « من اتاه من امیره ما یکرهه فلیصبر ، فانّ من خالف المسلمین قید شبر ، ثم مات ، مات میتة جاهلیة »

35 ـ « ربیع الابرار » محمود بن عمر زمخشرى درگذشته ( 538 ) ج 4 ص 221 باب الملک و السطان بلفظ: « من مات و لیس فى عنقه لامام المسلمین بیعة فمیتته میتة جاهلیة »

36 ـ « ملل و نحل » محمد بن عبد الکریم شهرستانى شافعى درگذشته ( 548 ) ج 1 چاپ قاهره ص 172 ذیل « الاسماعیلیه » بلفظ: « ان من مات و لم یعرف امام زمانه ، مات میتة جاهلیة » ونیز: « من مات و لم یکن فى عنقه بیعة امام ، مات میتة جاهلیة »

37 ـ « مصباح المضیئ فى خلافة المستضیئ » ابوالفرج ، عبد الرحمن بن على بن محمد الجوزى در گذشته ( 597 ) ج 1 ص 140 ـ 147 چاپ اوقاف عراق بسال 1397 شامل احادیث کلیات خلافت از جمله حدیث: « من فارق الجماعة شبرًا فمات ، فمیتته جاهلیة ».

38 ـ « جامع الاصول » ابن اثیر جزرى درگذشته ( 606 ) ج 4 ص 456 بلفظ: « من خرج من السلطان شبراً مات میتة جاهلیة » از ابن عباس از طریق بخارى و مسلم

وبلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، مات میتة جاهلیة ، و من قتل تحت رایة عمیة یغضب لعصبیة او یدعوا الى عصبیة فقتل ، فقتلته جاهلیة » به روایت از ابوهریره ، از طریق مسلم ونسائى .

39 ـ « مسائل الخمسون » محمد بن فخر رازى در گذشته ( 606 ) مسئله 47 ص 384 چاپ ـ ضمیمه مجموعه رسائل ـ مصر مطبعه علمى کردستان سال 1328 بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه فلیمت ان شاء یهودیا و ان شاء نصرانیا » ( کتاب « پیرامون معرفت امام » از علامه فقیه صافى گلپایگانى ص 8 )

40 ـ « المغنى فى شرح الخرقى » ابن قدامه ، عبدالله بن احمد مقدسى جماعیلى دمشقى حنبلى درگذشته ( 620 ) ج 10 ص 46 چاپ بیروت ، تحت عنوان « قتال اهل البغى » به روایت انس وبلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، فمیتته جاهلیة »

41 ـ « فتح العزیز على کتاب الوجیز » ابوالقاسم ، عبدالکریم بن محمد قزوینى رافعى درگذشته ( 623 ) به تفصیلى که در تلخیص الحبیر شماره 56 بیاید.

42 ـ « شرح نهج البلاغه » ابن ابى الحدید معتزلى درگذشته ( 656 ) ج 9 ص 155 بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة » بااضافه جمله « واصحاب ما همه قائل به صحت ودرستى این قضیه هستند که جز با شناخت امامان کسى به بهشت نخواهد رفت.

وج 13 ص 242 بلفظ: « من مات و لا امام له مات میتة جاهلیة » به نقل عبدالله بن عمر ، واضافه میکند: وى شبانه به در خانه حجاج ( ابن یوسف ثقفى ) رفت تابرخلافت عبدالملک مروان باوى که ازطرف اوحاکم عراق بود ، بیعت کند ، به این دلیل که پیامبر فرموده: « من مات و لا امام له مات میتة جاهلیة » ولى روش تحقیرآمیز و ذلت آور حجاج نسبت به عبدالله بن عمر آنچنان بود که بجاى دست پاى خود را از رختخواب بسوى او دراز کرد و گفت: ( جهت بیعت ) دست خود را به پاى من متصل کن. واینچنین بجاى مراسم بیعت گیرى با ابن عمر برخورد مسخره آمیز نمود.

43 ـ« شرح صحیح مسلم » حافظ نووى درگذشته ( 676 ) ج 12 ص 240

44 ـ « ریاض الصالحین » نیز از نووى ج 1 ص 437 شماره 662 و در چاپ دمشق ص 284 ـ285 شماره 663 بلفظ: « من خلع یدًا من طاعة لقى اللّه یوم القیامة ولا حجة له ، و من مات و لیس فى عنقه بیعة ، مات میتة جاهلیة » رواه مسلم.

وفى روایه له: « من مات وهومفارق للجماعة فانّه یموت میتة جاهلیة »

وبه شماره 670 بدین عبارت آمده: « من کره من امیره شیئا فلیصبر ، فانّه من خرج من السطان شبرا مات میتة جاهلیة » متفق علیه.

45 ـ « مختصرشعب الایمان ـ بیهقى ـ » از ابوجعفر عمر قزوینى درگذشته ( 699 ) ص 106 چاپ مصر بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ثم مات ، مات میتة جاهلیة » به روایت از ابوهریره ونقل از مسلم.

46 ـ « الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان » امیر علاء الدین ، على بن بلبان فارسى حنفى درگذشته ( 739 ) ج 7 ص 49 چاپ بیروت ، بلفظ: « من مات ولیس له امام مات میتة جاهلیة » از طریق ابویعلى به روایت از معاویه.

47 ـ « تلخیص المستدرک » حافظ ذهبى درگذشته ( 748 ) ج 1 ص 77 و 117 نقل واقرار به عین آنچه از مستدرک حاکم گذشت نموده.

48 ـ « تفسیر » ابن کثیر دمشقى درگذشته ( 774 ) ج 1 ص 517 بلفظ: « من مات و لیس فى عنقه بیعة ، مات میتة جاهلیة ».

49 ـ نیز « تاریخ ابن کثیر » ج 7 ص 232 بدین شرح که چون مردم ـ بخاطر کشتار عمومى اهل مدینه یزید را از خلافت خلع و ساقط کردند عبد الله بن عمر فرزندان واهلبیت خود را جمع نمود و پس از تشهد گفت: ما به حساب بیعت با خدا و رسولش با این مرد ( یزید بن معاویه ) بیعت کردیم وشنیدیم رسول خدا میگفت: « من نزع یدًا من طاعة ، فانه یأتى یوم القیامة لاحجة له ، و من مات مفارق الجماعة فانه یموت موتة جاهلیة »

پس مبادا کسى از شما یزید را خلع نماید ومبادا در این باره اسراف و تند روى از خود نشان دهد که مایه جدائى بین من و او خواهد شد.

50 ـ « شرح المقاصد » سعدالدین تفتازانى ( 792 ) ج2 ص275 بلفظ: « من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة » واضافه کرده است این حدیث همانند: ( اطیعوا اللّه واطیعوا الرّسول و أولى الأمر منکم )میباشد.

51 ـ « شرح ـ عقائد نسفى ـ » نیز از محقق تفتازانى چاپ 1302 ، لکن چاپ 1313 که هفت صفحه آن بدست خیانتکاران حذف و ساقط گردیده فاقد این حدیث میباشد. ( الغدیر 10 / 360 )

52 ـ « مجمع الزوائد » نور الدین هیثمى درگذشته ( 807 ) ج 5 ص 218 بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة » به روایت از معاویه وبلفظ: « من مات و لیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة »

و ص 219 بلفظ: « و من خرج من الجماعة قید شبر متعمدا فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه و من مات و لیس لامام جماعة علیه طاعة مات میتة جاهلیة » از معاذ بن جبل به روایت طبرانى وبلفظ: « . . . من أصبح لیس لأمیر جماعة علیه طاعة بعثه اللّه یوم القیامة من میتة جاهلیة » از ابودرداء از طریق طبرانى.

و ص 223 بلفظ: « من مات و لیس علیه طاعة مات میتة جاهلیة » به نقل از عامربن ربیعه وطریق احمد بن حنبل ، ابویعلى ، بزار و طبرانى

و ص 224 بلفظ: « من مات و لیس علیه امام ، فمیتته جاهلیة » به روایت از ابن عباس و طریق بزار و طبرانى در معجم اوسط.

و ص 225 بلفظ: « من مات و لیس علیه امام ، مات میتة جاهلیة » به روایت از معاویه بن ابى سفیان از طریق طبرانى در معجم اوسط.

53 ـ « کشف الاستار عن زوائد البزار على الکتب الستة » نیز از هیثمى ج 2 ص 252 حدیث 1635 چاپ مؤسسه رسالت ، بلفظ: « من فارق الجماعة قیاس ( او قید ) شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ، و من مات و لیس علیه امام فمیتته میتة جاهلیة ، و من مات تحت رأیة عصبیة او ینصر عصبیة فقتلته قتلة جاهلیة ».

54 ـ « فتح البارى شرح صحیح بخارى » احمد بن محمد بن حجر عسقلانى درگذشته ( 852 ) ج 16 ص 112 بلفظ: « من مات ولیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » به روایت از ابن عمر.

55 ـ « مطالب العالیة » نیز از ابن حجر عسقلانى ج2ص 228 تحت شماره 2088 بلفظ: « من مات ولا طاعة علیه مات میتة جاهلیة »

56 ـ « تلخیص الحبیر فى تخریج احادیث الرافعى الکبیر » نیز از ابن حجر عسقلانى ج 4 ص 41 بلفظ: « من خرج عن الجماعة قید شبر فقد خلع ربقة الاسلام . . . » به روایت از ابن عمر.

وص 42 بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمیتته جاهلیة » به روایت ازابوهریره ( فهارس کتاب فوق ص 289، چ دارالمعرفه بیروت )

57 ـ « جمع الجوامع » یا « جامع الاحادیث » عبدالرحمن سیوطى درگذشته ( 911 ) بشرح مندرج در کنز العمال.

58 ـ « تیسیر الاصول » ابن دبیع شیبانى درگذشته ( 944 ) ج3 ص 39 به روایت از ابوهریره بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات میتة جاهلیة » از طریق دو صحیح بخارى ومسلم.

59 ـ « کنزالعمال » حسام الدین متقى هندى درگذشته ( 975 ) ج1 ص 103 شماره 463 چاپ حلب بلفظ: « من مات و لا بیعة علیه مات میتة جاهلیة » به روایت از ابن عمر به نقل از مسند احمد وابن سعد.

وشماره 464 بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة » به روایت معاویه واز طریق احمد حنبل وطبرانى.

وص 207 شماره 1035 بلفظ: « من خرج من الجماعة قید شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه حتى یراجعه ، و من مات و لیس علیه امام جماعة فان موتته موتة جاهلیة » از ابن عمر واز طریق مستدرک حاکم.

وشماره 1037 بلفظ: « من فارق المسلمین قید شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ، و من مات لیس علیه امام فمیتته میتة جاهلیة ، ومن مات تحت رایة عُمَیة یدعوا الى عصبیة او ینصر عصبیة فقتله جاهلیة » از طریق طبرانى ( در معجم کبیر ) به روایت ابن عباس

وص 208 شماره 1038 بلفظ: « من فارق جماعة المسلمین شبرا ، أخرج من عنقه ربقة الاسلام . . . و من مات من غیر امام جماعة مات میتة جاهلیة » به روایت ابن عمر از طریق حاکم در مستدرک.

وص 379 شماره 1649 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرا فقد نزع ربقة الاسلام من عنقه » از على به روایت از بیهقى

وج 6 ص 52 شماره 14809 بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات ، مات میتة جاهلیة. . . » به روایت از ابوهریره از طریق احمد ، نسائى ومسلم.

وشماره 14810 بلفظ: « من مات و لیس فى عنقه بیعة ، مات میتة جاهلیة » به روایت از ابن عمر از طریق مسلم.

وص 65 شماره 14861 بلفظ: « و من مات و لیست علیه طاعة ،مات میتة جاهلیة » به روایت از عامربن ربیعه از طریق ابن ابى شیبه ( در مصنف ) و احمد حنبل ( در مسند ) و طبرانى ( در معجم کبیر ) وسعید بن منصور ( درسنن ) وشماره 14863 بلفظ: « من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة ، و من نزع یدا من طاعة جاء یوم القیامة لاحجة له ». به روایت از عبدالله بن عمر و نقل از « معجم کبیر » طبرانى و« حلیه الاولیاء » ابونعیم.

وص 66 شماره 14865 بلفظ: « من نزع یدا من طاعة اللّه و فارق الجماعة ثم مات ، مات میتة جاهلیة ، و من خلعها بعد عهدها لقى الله و لا حجة له » به روایت ابن عمر از طریق خطیب بغدادى در « المتفق والمفترق ».

60 ـ « جواهرالمضیئه » ملاعلى قارى حنفى درگذشته ( 1014 ) درخاتمه کتاب ج 2 ص 509 بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة » و در ص 457 گوید: وفرموده او ( پیامبر ) ص در صحیح مسلم « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة » معنایش این است که: هر کس نشناسد آن کس را( که اقتدا به او و رهنمون شدن بدو ـ در زمانى که دست اندر کار امامت و رهبرى است ـ واجب باشد ) مرگش مرگ جاهلى خواهد بود.

61 ـ « مجمع الفوائد » محمد بن سلیمان مغربى درگذشته ( 1094 درشام ) ج 2 ص 259 چاپ بیروت شماره 6048 ، بلفظ: « من مات بغیر امام ، مات میتة جاهلیة » ودر روایت دیگر تحت شماره 6049 بلفظ: « من مات و لیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » از معاویه بن ابى سفیان.

62 ـ « بریقة المحمودیه » شیخ ابوسعید خادمى حنفى درگذشته ( 1168 ) ج 1 ص 116 چاپ مصطفى حلبى قاهره ، بلفظ: « من مات ولم یعرف امام زمانه فقد مات میتة جاهلیة » ( ملحقات احقاق الحق ج 19 پاورقى ص 651 )

63 ـ « ازالة الخفاء فى مناقب الخلفاء » شاه ولى الله دهلوى درگذشته ( 1176 ) ج 1 ص 3 بلفظ: « من مات و لیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » آنرا ذکر نموده و براى اثبات وجوب کفائى نصب خلیفه بر مسلمین تا روز قیامت ، بدان استدلال کرده است.

64 ـ « ازالة الغین » علامه فقیه مولى حیدر على بن محمد فیض آبادى هندى درگذشته ( 1205 ) دربحث از بى اعتبارى بعضى از احادیث بخارى ،چاپ دهلى 1295 بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة » ( المدخل حدیث غدیر از عبقات ص61 )

65 ـ « فواتح الرحموت » ـ شرح « مسلم الثبوت » شیخ محب الله بهارى هندى حنفى درگذشته ( 1119 ) ـ از عبد العلى محمد بن نظام الدین محمد انصارى هندى درگذشته ( 1225 ) ج 2 ص 223 ـ 224 چاپ لکهنو 1878م بلفظ: « لم یفارق الجماعة احد و مات الا مات میتة جاهلیة » به روایت از بخارى و نیز در چاپ بولاق در حاشیه مستصفى غزالى ج 2 ص 224.

66 ـ « نیل الاوطارـ بشرح « المنتقى فى الاخبار » ـ » قاضى محمدبن على شو کانى یمنى درگذشته ( 1255 ) ج 7 ص 356 چاپ بیروت 1973 بلفظ: « من راى من أمیره شیئا یکرهه فلیصبر ، فانه من فارق الجماعة شبرا فمات ، فمیتته جاهلیة » از ابن عباس.

و بلفظ: « من کره من أمیره شیئا فلیصبر علیه ، فانه لیس احد من الناس خرج من السلطان شبرا فمات علیه الا مات میتة جاهلیة » از ابن عباس.

و بلفظ: « و من خلع یدا من طاعة لقى الله ولا حجة له ، ومن مات ولیس فى عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » از ابن عمر به نقل از مسلم.

وص 357 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرا فکانما خلع ربقة الاسلام من عنقه » به روایت از حرث بن حرث اشعرى و نقل از ترمذى و ابن خزیمه و ابن حبان و روایت از ابن عباس به نقل از بزار و طبرانى در اوسط.

67 ـ « ینابیع الموده » علامه شیخ سلیمان بلخى قندوزى درگذشته ( 1294 ) باب 39 ص 137 چاپ حیدریه نجف و ص 117 چاپ اسلامبول بلفظ: « و فى المناقب بالسند عن عیسى بن السرى قال: قلت لجعفربن محمد الصادق ( ع ) حدثنى عما ثبت علیه دعائم الاسلام ، اذا أخذتُ بها زکّا عملى و لم یضرنى جهل ما جهلت.

قال: شهادة أن لا اله الاّ اللّه وأن َّ محمدا رسول اللّه ، والاقرار بما جاء به من عند اللّه ، وحق فى الأموال من الزکاة والاقرار بالولایة التى أمراللّه بها ولایة آل محمد( ص ) ، قال رسول اللّه ( ص ): « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة. قال اللّه عزوجل: أطیعوا اللّه وأطیعوا الرسول و أولى الأمر منکم.

فکان علىّ صلوات اللّه علیه ثم صار من بعده حسن ثم حسین ثم من بعده على بن الحسین ثم من بعده محمد بن على و هکذا یکون الأمر ، ان الأرض لاتصلح الا بالامام ، ومن مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة ».

68ـ « صیانة الانسان عن وسوسة الشیخ دحلان » در دفاع از عقائد وهابى حجاز ، تألیف محمد بن بشیر سهسوانى هندى وهابى درگذشته ( 1326 ) چاپ مصر ص 149 بلفظ: « لیس أحد یفارق الجماعة شبرا فیموت الامات میتة جاهلیة » از ابن عباس

و بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، مات میتة جاهلیة » از ابوهریره به نقل از مسلم.

وص 307 تا 315 با الفاظ مختلف واسناد متعدد و ذکر مصادر ، حدیث موضوع بحث را نقل وبدان استدلال کرده است

ودرپایان باب مکمل مئه ( صدم ) ص 625 به نقل از شیخ بهاء الدین عاملى در « اربعین » بعنوان حدیث متّفق علیه بین عامه وخاصه ، وبلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة » ونیز به نقل از ملل ونحل شهرستانى.

69 ـ « تاریخ آل محمد » علامه قاضى بهلول بهجت افندى ، از اهالى قفقاز ( آذربایجان شوروى ) وساکن زنگنه زور ترکیه درگذشته ( 1350 ) که از زبان ترکى به فارسى ترجمه شده ودر آخر آن بلفظ: « من مات و لم یعرف امام زمانه فقد مات میتة جاهلیة » و بعنوان متفق علیه علماى خاصه وعامه این حدیث راذکرکرده است.

70 ـ « الامام جعفر الصادق » علامه محقق مستشار عبد الحلیم جندى مصرى معاصر ، چاپ مجلس اعلى شئون اسلامى جمهورى مصر قاهره 1397 در پاورقى ص 174 بلفظ: « من مات ولیس له امام ، فمیتته جاهلیة » بطور ارسال مسلم